ยอดธรรมยอดคาถา........หลวงพ่อดาบส สุมโน(ยโขธมมํ วรํตสส เยขนาเต ชนาวรํ โกจิตตํสํ ขตํมุตโต เอโส ปารโม ทุกขํขโย)
ยโขธมมํ-ธรรม ใดแล เป็นธรรมที่ไม่มีที่ภายใน และที่ภายนอก ไม่มีที่ล่วงมาแล้ว และที่ยังมาไม่ถึง ไม่มีทั้งที่กำลังเป็นอยู่ เป็นธรรมกวมทั่ว ผ่องใสปราศจากอารมณ์ต่างๆ อันจักถึงติดต้อง เป็นธรรมว่างเปล่าจากปวงสังขตะที่เกิดดับ
วรํตสส-ธรรม นั้นแล เป็นธรรมจักพึงประจักษ์เฉพาะตน อันบุคคลจักพึงเห็นเอง คือ พระนิพพาน เป็นที่หลุดรอด ที่เรียกว่า "ฝั่ง" ล่วงวังวน เป็นที่ตั้งอยู่แห่งความตาย อันบุคคลข้ามได้แสนยาก เป็นธรรมประเสริฐ อันพระตถาคตเจ้าตรัสแสดงไว้ดีแล้ว
เยชนาเต-บรรดา มนุษย์ทั้งหลาย ชนเหล่าใด ที่เป็นผู้พ้นทุกข์ เข้าถึงฝั่ง ล่วงวังวน เป็นที่ตั้งอยู่แห่งความตาย อันบุคคลข้ามได้แสนยาก ชนเหล่านั้นมีประมาณน้อย ส่วนหมู่สัตว์คือ ชาย หญิง ย่อมเลาะเลียบไปตามชายฝั่ง คือ ไปแล้วในอารมณ์ต่างๆ ตามเห็นรูป รส โผฏฐัพพะ เสียง กลิ่น อยู่นั่นแหละ เหมือนหลับอยู่ ก็ชนทั้งหลายเหล่าใด ประพฤติตามธรรม ในธรรมที่พระตถาคตเจ้า ตรัสแสดงไว้ดีแล้ว ชนทั้งหลายเหล่านั้น จักเป็นผู้พ้นทุกข์ เข้าถึงฝั่ง ล่วงวังวน เป็นที่ตั้งอยู่แห่งความตาย อันบุคคลข้ามได้แสนยากนั้นฯ
ชนาวรํ-ก็ ชนใด ทำจิตของตน ไม่ให้มีที่ภายใน และที่ภายนอก ไม่ให้มีที่ล่วงมาแล้ว และที่ยังมาไม่ถึง ไม่ให้มีทั้งที่กำลังเป็นอยู่ ไม่ให้ตามเห็นอารมณ์ต่างๆ ให้ผ่องใสปราศจากอารมณ์ต่างๆ อันมาติดต้อง ให้ว่างเปล่า จากปวงสังขตะที่เกิดดับ ชนนั้นจักเป็นผู้พ้นทุกข์ เข้าถึงฝั่ง ล่วงวังวน เป็นที่ตั้งอยู่แห่งความตาย อันบุคคลข้ามได้แสนยากนั้น ฯ หรือมิฉะนั้น ชนใดเป็นผู้กำหนดรู้อารมณ์ อันใดอันหนึ่งเป็นที่ตั้ง(ทีรูปอารมณ์เป็นต้น) โดยความแยบคายแห่งจิตอยู่เฉพาะ ชนนั้นก็จักประจักษ์แจ้งอารมณ์ต่างๆตามความเป็นจริง ที่มันไม่จริง คือ ว่างเปล่า แล้วระอาท้อถอย เหนื่อยหน่ายคลายวาง เป็นผู้พ้นทุกข์ เข้าถึงฝั่ง ล่วงวังวน เป็นที่ตั้งอยู่แห่งความตาย อันบุคคลข้ามได้แสนยากนั้น ฯ
โกจิตตํสํ-ก็จิตของเรานี้เล่า มันเพลินเที่ยวไปแล้วในอารมณ์ต่างๆ ตามเห็นรูป รส โผฏฐัพพะ เสียง กลิ่น อยู่เหมือนหลับอยู่
ขตํมุตโต-ไฉนเล่า เราจักเป็นผู้พ้นทุกข์ จิตของเราจักเข้าถึงฝั่ง ล่วงวังวน เป็นที่ตั้งอยู่แห่งความตาย อันบุคคลข้ามได้แสนยากนั้นได้ ฯ
โสปราโม- เหตุนั้น กาลบัดนี้ เราจักทำจิตของเรา ไม่ให้มีที่ภายใน และที่ภายนอก ไม่ให้มีที่ล่วงมาแล้ว และที่ยังมาไม่ถึง ไม่ให้มีทั้งที่กำลังเป็นอยู่ ไม่ให้เห็นตามอารมณ์ต่างๆ ให้ผ่องใสปราศจากอารมณ์ต่างๆ อันมาติดต้อง ให้ว่างเปล่าจากปวงสังขตะที่เกิดดับ
ทุกขํขโย-เป็น ผู้พ้นทุกข์เข้าถึงฝั่ง ล่วงวังวน เป็นที่ตั้งอยู่แห่งความตาย อันบุคคลข้ามได้แสนยากนั้น ฯ หรือ มิฉะนั้น เราจักกำหนดรู้อารมณ์อันใดอันหนึ่งเป็นที่ตั้ง(มีรูปอารมณ์เป็นต้น) โดยความแยบคายแห่งจิตอยู่เฉพาะ เพื่อประจักษ์แจ้งอารมณ์ต่างๆตามความเป็นจริง ที่มันไม่จริง คือ ว่างเปล่า แล้วระอาท้อถอย เหนื่อยหน่ายคลายวาง เป็นผู้พ้นทุกข์ เข้าถึงฝั่ง ล่วงวังวน เป็นที่ตั้งอยู่แห่งความตาย อันบุคคลข้ามได้แสนยากนั้น ซึ่งเป็นธรรมประเสริฐ คือ พระนิพพาน เป็นที่หลุดรอด ตามที่พระตถาคตเจ้าตรัสไว้ดีแล้ว นั้นนั่นแล ฯ
"บุคคลใด แม้มาเจริญ คือ สาธยายยอดธรรมยอดคาถานี้ อยู่เนืองๆ บุคคลนั้น จักสบประโยชน์ใหญ่หลวง เป็นผู้มีโชคใหญ่ จักไม่เข้าถึงความตาย ความตายจักไม่เห็นคนผู้นั้น จักบรรลุคุณวิเศาอันหาค่ามิได้".......
ดาบส สุมโน
ถ้ำจักรพรรดิ อ.ลอง จ.แพร่
