ผู้ที่ไม่รู้ตามความเป็นจริง หลงยึดติดในสมมติ ถือมั่นตัวตนที่สมมติขึ้นเป็นจริงเป็นจัง ก็จะถูกความยึดมั่นถือมั่นนั่นแหละบีบคั้นกระทบกระแทกเอา ทำให้ได้รับความรู้สึกทุกข์เป็นอันมาก ส่วนผู้รู้เท่าทันสมมติ ไม่ยึดติดถือมั่นในตัวตนนั้นก็มองเห็นแต่กระบวนธรรมที่เป็นไปตามเหตุปัจจัย เขาสมมติเรียกขานกระบวนธรรมนั้นกันอย่างไร ก็รู้เข้าใจเรียกขานไปตามนั้น แต่เมื่อต้องการอย่างไรก็แก้ไขและทำการไปตามเหตุปัจจัย
ไม่หลงให้ความอยากความยึดมาเป็นเครื่องบีบคั้นตัว ก็ไม่ต้องได้รับทุกข์จากความยึดติดถือมั่นนั้น เรียกว่ารู้จักใช้สมมติให้เป็นประโยชน์และไม่ต้องประสบโทษจากความยึดติดในสมมติอีกด้านหนึ่ง
ความยึดถือในตัวตนจะก่อผลทางร้าย หนุนให้เกิดองค์ประกอบฝ่ายอกุศลที่เรียกว่า กิเลส ขึ้นในกระบวนธรรมตามติดมาอีกหลายอย่าง โดยเฉพาะ ตัณหา คือความเห็นแก่ตัว ทะยานอยากแส่หาเครื่องบำรุงบำเรอปรนเปรอตน และ มานะ คือความถือตัว สำคัญตนเป็นนั่น เป็นนี่ ใฝ่แสดงอำนาจมาเชิดชูตน และทิฏฐิ คือ ความยึดติดในความเห็นของตน ถือรั้นเอาความเห็นของตนเป็นความจริง หรือถือมั่นให้ความจริงจะต้องเป็นอย่างที่ตนเห็น
ซึ่งล้วนเป็นปัจจัยก่อให้เกิด ความบีบคั้น ขัดแย้ง ขยายเพิ่มพูนและกว้างขวางออกไป ทั้งภายในและภายนอก ผู้ไม่รู้เท่าทันสมมติ หลงยึดติดถือมั่นตัวตนเป็นจริงจัง จะปล่อยให้กิเลสเหล่านี้ เป็นตัวบงการบัญชาการดำเนินชีวิต และพฤติกรรมของตน ทำให้ความทุกข์แพร่หลายและเพิ่มทวีทั้งแก่ตนเองและผู้อื่นที่เกี่ยวข้อง
ส่วนผู้ที่รู้เท่าทันสมมติ ไม่หลงยึดติดถือมั่นในตัวตนนั้น ย่อมปลอดภัยจากอำนาจบงการของกิเลสเหล่านี้ ไม่ยึดถือด้วยความหลงว่า นี่ของฉัน ฉันเป็นนี่ นี่เป็นตัวของฉัน ครองชีวิตอยู่ด้วยปัญญาที่รู้เท่าทันสมมติและให้ทำการตามเหตุปัจจัย เป็นฐานที่ตั้ง และที่แพร่ขยายแห่งความปลอดภัยไร้ทุกข์ทั้งแก่ตนเองและผู้อื่น
ขอขอบคุณที่มา...หนังสือพุทธธรรม หน้า 70/24 พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต)
