ประเด็นพื้นที่สวรรคต เป็นอีกประเด็นหนึ่งที่ผู้สนใจทางประวัติศาสตร์พยายามเสาะแสวงหาคำตอบว่าเมืองที่สมเด็จพระนเรศวรมหาราชสวรรคต คือเมืองใดกันแน่ ? อยู่ในประเทศพม่า หรืออยู่ในประเทศไทย และหลักฐานสำคัญที่นักประวัติศาสตร์ยอมรับว่าบันทึกได้เที่ยงตรงทั้งในด้านเนื้อหา และศักราชระบุปีที่เกิดเหตุการณ์ได้อย่างแม่นยำ ก็คือพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับที่สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทรงโปรดให้ชำระขึ้นในปี พ.ศ.๒๒๒๓ ซึ่งต่อมามีชื่อเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า "พงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ" พงศาวดารฉบับนี้นับได้ว่าเป็นพงศาวดารไทยที่บันทึกใกล้กับเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นจริงมากที่สุดเท่าที่เคยมีมาในบรรดาพงศาวดารไทยด้วยกันกล่าว คือบันทึกหลังจากสมเด็จพระนเรศวรมหาราชเสด็จสวรรคตแล้ว เพียง ๗๕ ปี (สมเด็จพระนเรศวรฯสวรรคตในปี พ.ศ.๒๑๔๘) โดยได้บันทึกพื้นที่สวรรคต ว่า....
" เมืองหลวง " ตำบล ทุ่งดอนแก้ว..
ซึ่งยังไม่ทราบว่า เมืองนี้คือเมืองใดในปัจจุบัน เพียงแต่ทราบว่าเมืองนี้มีที่ตั้งอยู่ระหว่าง เมืองเชียงใหม่ กับ แม่น้ำสาละวินและเป้าหมายแรกที่สมเด็จพระนเรศวรฯจะบุกโจมตีได้แก่ "เมืองนาย"ซึ่งเป็นเมืองลูกของเชียงใหม่ แต่มาบัดนี้ถูกพระเจ้า "อังวะ"ยกกองทัพมายึดครอง เมืองนี้มีความสำคัญตั้งแต่ครั้งสมัยราชวงค์มังรายโดยพญามังราย องค์ผู้สร้างเมืองเชียงใหม่ และสถาปนาอาณาจักรล้านนา
(พ.ศ.๑๘๓๙-๒๑๐๑)ได้ส่งราชโอรส พระนาม "ขุนเครือ" ไปครอง "เมืองนาย" ซึ่งเป็นเมืองไทใหญ่ บางสมัย "เมืองนาย"เป็นกรุงราชธานีของอาณาจักรไทใหญ่ เมืองนาย จึงมีผู้สืบเชื้อสายราชวงค์มังราย มาโดยลำดับ หลายชั่วอายุคน ที่สำคัญกษัตริย์เชียงใหม่องค์สุดท้ายก่อนสิ้นสุดราชวงค์มังราย ก็ทูลเชิญมาจาก "เมืองนาย" (ช่วงสุดท้ายของราชวงค์มังราย อาณาจักรล้านนานพบุรีศรีนครพิงค์เชียงใหม่ ว่างกษัตริย์ ขุนนาง ไพร่ฟ้าประชาราษฎร์ จึงเดินทางไปยัง"เมืองนาย" เพื่อกราบทูลเชิญพระเจ้าเมกุฏิสุทธิวงค์ ผู้ซึ่งสืบเชื้อสายราชวงค์มังราย มายังนครเชียงใหม่ และสถาปนาเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ องค์สุดท้ายก่อนถูก "พระเจ้าบุเรงนอง" แห่งเมืองหงสาวดี ยกกองทัพมายึดครองนครเชียงใหม่ อย่างยาวนานกว่า ๒๐๐ ปี
(พ.ศ.๒๑๐๑-๒๓๑๗)
ดังนั้นพื้นที่สวรรคตจึงอยู่บริเวณด้านทิศเหนือของเมืองเชียงใหม่ กับแม่น้ำสาละวิน โดยเส้นทางสายนี้จะมุ่งหน้าตรงไปยัง "เมืองนาย" ซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของเมืองเชียงใหม่(ดูภาพถ่ายดาวเทียมและแผนที่ประกอบ)
จากภาพถ่ายดาวเทียม "เมืองนาย"ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของ อ.เวียงแหงและเชียงใหม่ ด้านบนของภาพทางซ้ายมือคือ"เมืองนาย" ล่างถัดมาคือ"เมืองปั่น" ใต้ลงมาคือ"ท่าผาแดง"ซึ่งเป็นท่าข้ามแม่น้ำสาละ
วิน ต่อมาคือ"เมืองทา" และ"ช่องหลักแต่ง"อำเภอเวียงแหง เชียงใหม่
จากภาพถ่ายดาวเทียม เส้นทางจากเชียงใหม่ไปพม่า(เมืองนาย,เมืองปั่น)ตามร่องลักษณะภูมิประเทศของเปลือกโลก เส้นทางที่สั้นที่สุดคือเส้นทางตามสายน้ำแม่แตงจากเชียงใหม่-เมืองกื้ด-เมืองคอง-เวียงแหง-เมืองทา-ข้ามแม่น้ำสาละวินที่"ท่าผาแดง"-เมืองปั่นและเมืองนายซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของเมืองปั่น เส้นทางนี้ใช้กันมาตั้งแต่สมัยโบราณ และใช้กันหนาแน่นช่วง พม่าปกครองเมืองเชียงใหม่ในสมัยพระเจ้าบุเรงนองและรัชทายาทตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๑๐๑-๒๓๑๗ กว่า ๒๐๐ ปี
ส่วนอีกร่องภูมิศาสตร์จะเป็นเส้นทางโค้ง หรืออ้อม ระยะทางไกลกว่าเส้นทางแรกประมาณ ๒-๓ วันเดินเท้า คือเส้นทางจากเชียงใหม่ไปตามสายน้ำปิง-เชียงดาว-นาหวาย-กิ่วผาวอก-เมืองหาง -เมืองต่วน-ไต่เขาสูงซับซ้อนคดเคี้ยว(ช่วงนี้ไม่มีแม่น้ำสายหลัก)ลงสู่แม่น้ำสาละวินที่ท่าศาลา(ซาง)-เมืองปั่น-เมืองนาย
เส้นทางจากเชียงใหม่ไปเมืองนาย(พม่า) มี ๒ เส้นทางคือ
๑.เส้นทางตามสายน้ำแม่แตง (จุดสีเหลือง-ม่วง) ซึ่งเป็นเส้นทางตรงและสั้นที่สุดทำให้้การเดินเท้าจะถึงเมืองนายก่อนเส้นทางสายที่๒(สายน้ำแม่ปิง)ประมาณ ๒-๓วัน เส้นทางสายนี้ใช้กันมาตั้งแต่สมัยโบราณ กองทัพพระเจ้าบุเรงนองก็ยกทัพมาจาก"เมืองนาย"และข้ามแม่น้ำสาละวินที่"ท่าผาแดง"แล้วแบ่งออกเป็น ๓ กองทัพผ่าน เมืองแหง(อ.เวียงแหง)สายหนึ่ง ผ่านเมืองปาย(อ.ปาย)สายหนึ่ง และผ่านเมืองเชียงดาว(อ.เชียงดาว)สายหนึ่ง เข้ายึดครอง นครเชียงใหม่ได้สำเร็จในปี พ.ศ.๒๑๐๑จนเชียงใหม่ตกเป็นเมืองขึ้นอย่างยาวนานกว่า ๒๐๐ ปี
๒.เส้นทางตามสายน้ำแม่ปิง(จุดสีน้ำเงิน)จะเป็นเส้นทางโค้ง อ้อมและไกลกว่าเส้นทางแรก รวมทั้งใช้เวลามากกว่า ๒-๓ วันจะสังเกตเห็นว่า"เมืองนาย"ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของเชียงใหม่เกือบเป็นเส้นทะแยงมุม หากเดินตามเส้นทางสายน้ำแม่่ปิงไปโดยลำดับจะยิ่งอยู่ห่างไกลจาก"เมืองนาย"มากยิ่งขึ้นและโดยเฉพาะอย่างยิ่งช่วงระหว่างเมืองต่วน(M.Ton)ไปยังแม่น้ำสาละวิน ไม่มีสายน้ำหลัก เส้นทางจึงขึ้นเขาสูง คดเคี้ยวเป็นระยะทางไกลกว่าจะถึง แม่น้ำสาละวิน(ไม่สามารถเดินตามสายแม่น้ำหางได้ เนื่องจากสายน้ำคดเคี้ยว ภูเขาสูงซับซ้อน และไม่มีท่าข้ามแม่น้ำสาละวินในบริเวณนี้ สมัยโบราณจึงไม่มีใครเดินทางไปตามสายน้ำหาง)
แม่น้ำสาละวิน
"ท่าผาแดง"(Ta Hpa-leng) ข้ามแม่น้ำสาละวิน
เมืองทา(ตั้งอยู่ระหว่างแม่น้ำสาละวินกับเมืองแหง)
"เมืองแหง"(อ.เวียงแหง)
ดังนั้นเส้นทางเดินเท้าระหว่างเมืองเชียงใหม่กับเมืองนาย จึงมี ๒ เส้นทางและเราจะศึกษา ๒ เส้นทางนี้จากหลักฐานต่างๆเพื่อคลี่คลายปมปริศนา"พื้นที่สวรรคตแห่งมหาราชเจ้า"
